Słomiński Zygmunt Joachim (1879–1943), inżynier budowlany, prezydent m. st. Warszawy. Ur. 15 IX w Piotrkowie, był synem Michała i Marii z Grabowskich. Ojciec, właściciel majątku Kleszczele na Grodzieńszczyźnie, powstaniec styczniowy, został zesłany na 5 lat na Syberię (m. in. do Tobolska) i utracił wskutek konfiskaty dobra; po powrocie do kraju był nadzorcą odcinka Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej w Piotrkowie.

S. ukończył gimnazjum rządowe w Piotrkowie w r. 1897; w czasie nauki szkolnej należał do tajnych kółek samokształceniowych. W r. akad. 1897/8 studiował matematykę na Wydz. Fizyczno-Matematycznym Cesarskiego Uniw. Warsz., skąd został relegowany za udział w demonstracji studenckiej przeciwko sześciu profesorom, którzy podpisali hołdowniczy telegram z okazji położenia kamienia węgielnego pod pomnik M. Murawiewa w Wilnie (na liście trzydziestu relegowanych studentów, opublikowanej przez „Przedświt” <1898 nr 2>, brak nazwiska S-ego). W l. 1899–1902 kontynuował studia na Wydz. Inżynieryjno-Budowlanym Inst. Politechnicznego w Warszawie i uzyskał dyplom inżyniera. Za uczestnictwo w studenckich strajkach politycznych i demonstracjach ulicznych policja rosyjska kilkakrotnie przeprowadzała rewizję w jego mieszkaniu i był na krótki czas zawieszony w r. 1901 w prawach studenta.

Od r. 1903 S. był architektem powiatowym w Sandomierzu i równocześnie pełnił funkcję budowniczego Sandomierskiej Kurii Diecezjalnej. Dokonał przebudowy sandomierskiego zamku i lokalu urzędu powiatowego, konserwacji i rozbudowy diecezjalnego Seminarium Duchownego oraz Pałacu Biskupiego, a także konserwacji romańskiego kościoła św. Jakuba w Sandomierzu. Opublikował trzy artykuły dotyczące zabytków Sandomierza: Ratusz Sandomierski („Architekt” 1906 nr 8), Zamek sandomierski (tamże 1909 nr 7) i Kollegium Jezuickie w Sandomierzu (tamże 1911 nr 2; dwa ostatnie ilustr. własnymi zdjęciami i rysunkami). Ok. r. 1910 S. został przeniesiony do Radomia, gdzie jako zastępca inżyniera gub. radomskiej zaprojektował gmach Banku Państwa (potem Narodowy Bank Polski) oraz w l. 1913–14 rozbudowę barokowego kościoła w Błogich Szlacheckich (pow. opoczyński). Opublikował pracę o drogach gub. radomskiej: Istorija – razvitie i sostojanie gubernskich 1-razrjadnych šossejnych traktov v predelach Radomskoj gubernii (Radom 1911). W Sandomierskiem i Radomskiem prowadził działalność oświatowo-społeczną, m. in. zakładał biblioteki, spółdzielnie, organizował odczyty uświadamiające narodowo oraz był prezesem Ochotniczych Straży Pożarnych w Sandomierzu (1905–7, potem członkiem honorowym) i w Radomiu (1913–14).

Po wybuchu wojny 1914 r. S. został powołany do wojska rosyjskiego. Był m. in. zastępcą naczelnika robót drogowych przy Sztabie II Armii z siedzibą w Słucku. W lecie 1917 organizował Oddziały Drogowe złożone z Polaków i Związek Wojskowych Polaków «Drogowców» II Armii, którego był prezesem. T.r. został członkiem Wydz. Mobilizacyjnego Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego i zajmował się ściąganiem Polaków z armii rosyjskiej oraz tworzeniem oddziałów inżynieryjnych. Przewodniczył II Wszechrosyjskiemu Zjazdowi Wojskowych Polaków w Smoleńsku (listopad 1917). Aresztowany przez władze sowieckie, zdołał uciec i przedostał się do Bobrujska, gdzie uczestniczył w tajnych naradach nad sposobem opanowania twierdzy bobrujskiej i w końcu stycznia 1918 wziął udział w akcji jej zdobycia. Na przełomie l. 1917 i 1918 organizował łączność pomiędzy dowództwem I Korpusu Polskiego w Bobrujsku, a placówkami polskimi w Mińsku. W marcu 1918 został mianowany przez gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego zastępcą naczelnika Zarządu do Spraw Cywilnych, a w kwietniu t.r. zastępcą naczelnika administracyjnego w Bobrujsku i równocześnie szefem Wydz. Administracyjnego; należała też do niego inspekcja oświatowa. Zajmował się tworzeniem władz gminnych i powiatowych na zajętych przez I Korpus Polski terenach, opracowywaniem instrukcji i odezw, a przede wszystkim werbowaniem do Korpusu Polaków z armii rosyjskiej. Po rozbrojeniu Korpusu wrócił w końcu maja 1918 wraz z rodziną do kraju.

We wrześniu 1918 S. został skierowany przez Min. Spraw Wewnętrznych na praktykę administracyjną w Radomiu, gdzie 2 XI t.r. objął stanowisko komisarza Rządu Polskiego na pow. radomski. Tego samego dnia przejął władzę od austriackiego komendanta powiatowego gen. Kwiatkowskiego i kierował wraz z komendantem radomskiej Polskiej Organizacji Wojskowej ppor. Józefem Marjańskim akcją rozbrajania wojska austriackiego. W następnych dniach zorganizował Straż Obywatelską w mieście dla zabezpieczenia magazynów i budynków publicznych przed grabieżą oraz Straż Bezpieczeństwa Publicznego w powiecie dla ochrony lasów państwowych przed nielegalnym wyrębem. Zadbał o zaopatrzenie miasta w żywność i opał, a także zorganizował roboty publiczne (m. in. warsztaty szewskie na 500 pracowników), troszczył się o powstawanie warsztatów rzemieślniczych. Po powstaniu Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej w Lublinie został 9 XI t.r. zastępcą komisarza ludowego (odpowiednik starosty); funkcję tę pełnił do 12 XII t.r., a następnie był do końca lutego 1919 komisarzem ludowym. Przewodniczył też powiatowemu Sejmikowi radomskiemu. W listopadzie 1918 był współinicjatorem założenia Stow. Inżynierów i Techników Ziemi Radomskiej. Spowodował wydawanie od 1 I 1919 dwutygodniowego „Dziennika Rozporządzeń Komisariatu RP w Radomiu”. S. sympatyzował z endecją (choć członkiem Związku Ludowo-Narodowego nie był). Stąd przez cały okres pracy w Komisariacie spotykał się z niechęcią niepodległościowych działaczy socjalistycznych, dość wpływowych na terenie Radomia. Działalność swą jak i trudności z nią związane opisał w Zapiskach i wspomnieniach z czasów Pierwszego Komisariatu Rządu Polskiego w Radomiu od dn. 2 XI 1918 do dn. 1 III 1919 (L. 1922), uzupełnionych przedrukiem ponad stu dokumentów i wycinków prasowych z tego okresu. Od 4 III do 31 X 1919 był S. z ramienia Min. Robót Publicznych inspektorem drogowym Okręgu Radomskiego. W czasie wojny polsko-sowieckiej został w lipcu 1920 kierownikiem inżynieryjnych robót wojskowych. Od listopada 1919 do czerwca 1924 był dyrektorem Okręgowej Dyrekcji Robót Publicznych w Lublinie. Kierował również w l. 1920–2 komisją techniczną Komitetu Budowy Gmachów KUL. Zaadaptował dla potrzeb tego uniwersytetu budynek dawnej stajni przy ul. Warszawskiej. Zbudował także kolonię urzędniczą w Lublinie. W l. 1922–4 był prezesem Stow. Techników Województwa Lubelskiego. Od 1 VII 1924 do lipca 1927 był naczelnikiem Wydz. Technicznego Magistratu m. st. Warszawy. Popularność zdobył w r. 1926 wykonaniem trudnej technicznie rozbiórki Soboru na pl. Saskim i uporządkowaniem tego placu. W tym okresie opublikował: „Zbiór przepisów budowlanych, obowiązujących na terenie miasta stołecznego Warszawy przy sporządzaniu planów budowlanych, kanalizacyjnych, wodociągowych i przemysłowych” (W. 1924) oraz broszurę Organizacja administracji technicznej w Polsce (W. 1926).

W wyborach na stanowisko prezydenta m. st. Warszawy w lipcu 1927 S. kandydował z Narodowego Koła Gospodarczego (określano go jako «bezpartyjnego fachowca»). Dn. 4 VII t.r., po 9 turach głosowań Rady Miejskiej, został wybrany na prezydenta. Po wyborze podpisał deklarację członkowską Obozu Wielkiej Polski (OWP) i na tajnej konferencji zobowiązał się popierać interesy endecji reprezentowanej w Radzie Miejskiej przez Komitet Obrony Polskości Stolicy (wg M. M. Drozdowskiego; wg córki S-ego, Heleny, S. nigdy nie należał do OWP, natomiast członkiem Obozu był jego syn). Na okres prezydentury S-ego przypadł światowy kryzys gospodarczy, który dotknął również bardzo silnie gospodarkę warszawską. Rok budżetowy 1928/9 był ostatnim rokiem niezakłóconego rozwoju miasta i ostatnim, w którym budżet miejski był zrównoważony. Do r. 1929 polityka gospodarczo-społeczna S-ego była popierana przez związki pracowników miejskich. Później zaczęły się protesty i strajki w związku z redukcjami i zaleganiem z płacami. Przez cały czas swego urzędowania S. atakowany był przez prasę socjalistyczną, a zwłaszcza przez „Robotnika”. Mimo tych trudności okres prezydentury S-ego był dla Warszawy pomyślny. Aby zapobiec spekulacjom gruntami, miasto w l. 1927–33 wykupiło oraz przejęło od państwa łącznie 250 ha gruntów, przeznaczonych pod budowę, bądź pod tereny zielone; powierzchnia tych ostatnich wzrosła o 1/3 (m. in. powstał w r. 1929 koło Cytadeli park R. Traugutta, a w r. 1932 na Żoliborzu park im. S. Żeromskiego). W maju 1928 S. powołał pracownię Planu Ogólnego Miasta Warszawy, kierowaną przez Stanisława Różańskiego; opracowany przez nią, pod nadzorem S-ego, plan rozwoju Warszawy, zatwierdzony przez Magistrat w grudniu 1930, a przez ministra robót publicznych w sierpniu 1931, został w niewielkim tylko stopniu wykonany za prezydentury S-ego wskutek kryzysu gospodarczego; był natomiast realizowany później przez prezydenta Stefana Starzyńskiego. S. był członkiem, a od wyboru na prezydenta – przewodniczącym, Komitetu Odbudowy Mostu Poniatowskiego. Zajął się szczególnie poprawą stanu przedmieść Warszawy; wytyczono tam wiele ulic, kładziono chodniki i jezdnie, zakładano oświetlenie oraz doprowadzano wodę i kanalizację. W zakresie budownictwa mieszkaniowego z inicjatywy S-ego powstało w l. 1927–8 na Żoliborzu osiedle, tzw. Kolonia Kościuszkowska dla pracowników samorządowych; wybudowano też liczne domki kolonii Staszica przy ul. Filtrowej i Sędziowskiej, kolonii Lubeckiego przy ul. Dantyszka i Rapackiego oraz kolonii profesorskiej przy ul. Wrońskiego. Powstało kilka gmachów szkół powszechnych, krytykowanych jednak za zbyt bogaty wystrój i nazywanych «szkołami-pałacami». Staraniem S-ego został wybudowany przy ul. Rozbrat gmach średniej Miejskiej Szkoły Żeńskiej im. J. Kochanowskiego. W r. 1931 wybudowano duże schronisko dla bezdomnych. W l. 1927–31 wzrosła o 17% liczba łóżek szpitalnych. S. przyczynił się znacznie do budowy nowoczesnej Gazowni Miejskiej na Woli i częściowej likwidacji starej przy ul. Ludnej, a długość sieci gazowej zwiększyła się w czasie jego urzędowania prawie dwukrotnie. Był inicjatorem chlorowania wody w filtrach warszawskich. Założył zakład oczyszczania miasta i zapoczątkował akcję «Warszawa czysta». W zakresie komunikacji miejskiej wznowił w r. 1928, po trzyletniej przerwie, kursowanie autobusów, a także rozbudował linie tramwajowe. W pierwszych latach prezydentury S-ego powstał projekt budowy 6 linii metra (S. był przewodniczącym komitetu budowy), nie zrealizowany z powodu kryzysu gospodarczego. W r. 1928 był inicjatorem odnowienia polichromii na Rynku Starego Miasta i odrestaurowania kamienicy Baryczków. Był też pomysłodawcą utworzenia ogrodu zoologicznego na Pradze. Jak napisał jeden z pracowników Magistratu Eugeniusz Gruszczyński, S. podejmował szybkie i na ogół trafne decyzje. Uważany był za dobrego organizatora i człowieka wybitnie energicznego.

S. był (od r. 1926) członkiem zarządu Stow. Członków Polskich Kongresów Drogowych, członkiem zarządu Związku Oficerów Rezerwy (sam miał stopień płka rezerwy), w l. 1927–34 prezesem Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości (po r. 1934 członkiem zarządu), od r. 1928 przewodniczącym Komitetu Zarządzającego Biblioteką Publiczną; w l. 1929–31 był prezesem Polskiego Tow. Krajoznawczego, a od r. 1932 prezesem, powstałego z jego inicjatywy, Związku Miast Polskich, przekształconego następnie w Związek Miast Słowiańskich. O sprawach stolicy pisał m. in. w pracach: Potrzeby Warszawy (W. 1929), Nowoczesne gospodarstwo stolicy (w: „Polska twórcza” W. 1932), Gospodarka Warszawy w dobie kryzysu 1930–1934 (W. 1935). Wystąpienia S-ego w Radzie Miejskiej, a także bardzo liczne wywiady i artykuły publikowane były w czasopismach: „Architektura i Budownictwo”, „Dziennik Zarządu m. st. Warszawy”, „Epoka”, „Gazeta Polska”, „Gazeta Warszawska”, „Gazeta Warszawska Poranna”, „Głos Pracy”, „Kronika Warszawy”, „Kurier Warszawski”, „Polska Zbrojna”, „Pracownik Polski”, „Robotnik”, „Rzeczpospolita”, „Samorząd Miejski”, „Stadion”, „Świat”, „Świat i Radio”, „Tygodnik Ilustrowany” i „Zdrowie”. Zarówno w okresie prezydentury, jak i później wygłaszał S. liczne odczyty, głównie na tematy związane z Warszawą i jej samorządem.

Dn. 15 II 1934 pod naciskiem rządu S. ustąpił ze stanowiska prezydenta (na miesiąc przed rozwiązaniem władz miejskich na podstawie oskarżeń rządowych o nieudolność) i objął dyrekcję Tramwajów Miejskich. We wrześniu 1935 został z tej funkcji zwolniony przez komisarycznego prezydenta Warszawy S. Starzyńskiego i przeszedł na emeryturę. W l. 1935–9 pracował w budownictwie jako doradca i rzeczoznawca. Był kolekcjonerem antyków, grał na pianoli.

W początkach okupacji niemieckiej S. został na krótko aresztowany. Zwolniony, pracował w Tow. Robót Inżynieryjnych w Warszawie. Aresztowany ponownie w nocy z 10/11 XI 1942 (R. Domańska podaje mylną datę 7/8 I 1943) był więziony na Pawiaku oraz w siedzibie Gestapo na Szucha. Został rozstrzelany 12 II 1943 wraz z grupą ok. 70 osób za budynkiem stacji kolei wąskotorowej (dziś nie istniejącej) w Stefanowie koło Piaseczna. Szczątki ekshumowano na początku lata 1945 i pochowano na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 201–II–1/2). S. odznaczony był Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta, dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległości, Medalem «Polska swemu Obrońcy» oraz orderami zagranicznymi: Krzyżem Komandorskim francuskiej Legii Honorowej, belgijskim Orderem Leopolda 3 kl. oraz afgańskimi orderami Star 1 kl. i Wielką Gwiazdą Serdar Ali.

S. był dwukrotnie żonaty: z Teresą z Paszkiewiczów, a po jej śmierci w r. 1926, ożenił się z Aleksandrą ze Strenkowskich, 1.v. Piotrkowską, która w czasie powstania 1944 r. została zamordowana na Ochocie przez własowców. Z pierwszą żoną miał S. dwoje dzieci: Michała (1907–1947), inżyniera budownictwa wodnego, żonatego z pasierbicą S-ego Wandą Piotrkowską, który po drugiej wojnie światowej wyjechał do Anglii i tam zmarł, Helenę (ur. 1914), inżyniera architekta w Szczecinie, zamężną (ślub 20 I 1934), a następnie rozwiedzioną z Jerzym Kurcyuszem, prawnikiem, bratem Tadeusza (zob.). Drugie małżeństwo S-ego było bezdzietne.

W r. 1991 jedną z ważnych arterii komunikacyjnych Śródmieścia Warszawy (dawna al. M. Buczka) na wniosek Tow. Urbanistów Polskich nazwano imieniem S-ego.

Rzeźba głowy S-ego w białym marmurze, dłuta Apolinarego Głowińskiego (na ekspozycji stałej) w Muz. Hist. m. st. Warszawy; Fot. w: „Kur. Warsz.” 1927 nr 187 Niedz. Dod. Ilustr. s. 2, „Świat” 1927 nr 24 s. 10, nr 28 s. 14, nr 29 s. 7 (fot. zbiorowa), „Tyg. Ilustr.” 1929 nr 9 s. 175; – Encyklopedia Warszawy, W. 1994; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Peretiatkowicz, Współcz. Enc. Życia Polit., (fot.); Słownik polskich towarzystw naukowych, W. 1990–4 II cz. 1–2; Who’s Who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; toż 1935/36, Zurich 1937; Znani i nieznani Ziemi Radomskiej, Radom 1990 III (fot.); Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Uniwersytet Lubelski. Spis wykładów i wykaz instytucji uniwersyteckich, 1920/1, L. 1921 s. 37; toż za r. 1921/2, L. 1922 s. 39; Varšavskij politechničeskij institut Imperatora Mikołaja II. Spisok studentov 1899/1900 s. 56–7, 1900/1 s. 78–9, 1901/2 s. 100–1; – Bartoszewski W., 1859 dni Warszawy, W. 1974; Domańska R., Pawiak. Więzienie Gestapo, Kronika 1939–1944, W. 1978; Drozdowski M. M., Warszawa w latach 1914–1939, W. 1990; Działalność Magistratu w oświetleniu prezydenta Słomińskiego, „Gaz. Pol.” 1934 nr 44 s. 12; Dzieje Sandomierza 1795–1918, W. 1993 III 131–2; F.G., Inżynier Słomiński prezydentem miasta, „Gaz. Warsz. Poranna” 1927 nr 183; Gajewski M., Urządzenia komunalne Warszawy, W. 1979; [Koskowski B.] B.K., Wobec wyboru inż. Słomińskiego, „Kur. Warsz.” 1927 nr 183, wyd. wieczorne; Miłobędzki A., Zamek sandomierski, w: Studia sandomierskie, Sandomierz 1967 s. 282; Ocalić przeszłość dla przyszłości. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906–1944, W. 1985 s. 87, 89; Pamiętnik jubileuszowy w 50 rocznicę założenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, W. 1958 s. 25; Pamjatnaja knižka Radomskoj gubernii, Radom 1903 s. 49; taż za l. 1904–14; 50 lat Ochotniczej Straży Pożarnej w Sandomierzu 1881–1931, Sandomierz 1931 s. 19–20; Prezydent Słomiński zwiedza przedmieścia, „Gaz. Warsz.” 1928 nr 229; Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., W. 1985; Szczypiorski A., Od Piotra Drzewieckiego do Stefana Starzyńskiego. Gospodarka komunalna m. st. Warszawy w l. 1915–1939, Wr. 1968 s. 22–6, 53–4, 59, 70, 89, 200, 255; W 20-lecie pracy 1919–1939, W. [1939] s. 167–9, 171–2; Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, W. 1970 II; Wanat L., Za murami Pawiaka, W. 1985 s. 468; Wybory prezydenta miasta, „Gaz. Warsz. Poranna” 1927 nr 182 s. 1–2; Wybór prezydenta miasta, „Gaz. Pol.” 1927 nr 182, wyd. wieczorne s. 10; Wybór prezydenta miasta, „Kur. Warsz.” 1927 nr 182, wyd. wieczorne s. 10; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, W. 1961; Złote gody strażactwa radomskiego. Radom 1927 s. 9; – „Dzien. Zarządu m. st. Warszawy” 1927 nr 77/8, 1934 nr 28; „Dzień Warszawy” 1943 nr 501; „Gaz. Pol.” 1930 nr 99, 227, 1931 nr 254, 1932 nr 17, 19, 1933 nr 1 (fot.), 192, 193, 1934 nr 45, 47, wyd. poranne; „Gaz. Warsz.” 1928 nr 289, 1929 nr 16B, 1930 nr 25A, 1931 nr 25B, 1932 nr 18A, 1934 nr 265B, 1935 nr 22B, 266A; „Gaz. Warsz. Poranna” 1927 nr 349, 350, 352, 353; „Głos Prawdy” 1927 nr 186, 189; „Komunikat SARP” 1979 nr 8/9 s. 42; „Kur. Pol.” 1927 nr 183, 349, 1928 nr 172 s. 4; „Polska Zbrojna” 1927 nr 182; „Przegl. Techn.” 1926 nr 49 s. 672; „Robotnik” 1929 nr 193, 1930 nr 8, 1931 nr 155, 316, 328, 1934 nr 318; „Roboty Publ.” 1919 nr 7/9 s. 27; „Roczn. Oficerów Rezerwy RP” R. 3: 1929 s. 54, 123 (fot.); „Rzeczpospolita” 1928 nr 250, 1929 nr 186, 1930 nr 281, 1931 nr 268; „Samorząd Miejski” 1930 nr 19 s. 942–4, 1934 nr 5 s. 290; „Świat” 1927 nr 28 s. 25 (wspomnienie o Teresie Słomińskiej i jej fot.), 1930 nr 41 s. 5 (fot.), 1934 nr 4 s. 9; – AP m. st. w W.: rkp. 95 (E. Gruszczyński) s. 34, 41, rkp. 102 s. 153, 195; B. Narod.: rkp. II 5323 t. 5 k. 12–14, IV 6394 k. 6; B. Ossol.: rkp. 7689/II; CAW: sygn. MN 16 III 1933; Muz. Niepodległości w W.: Kartoteka więźniów Pawiaka; – Informacje i materiały (m. in. mszp. życiorysu S-ego oprac. przez Stefana Oknińskiego) w posiadaniu córki, Heleny Kurcyuszowej ze Szczecina; Informacje pasoerbicy i synowej S-ego, Wandy Slominskiej-Aron z Rocky River (Ohio, USA).

Stanisław Konarski